CORONA en industrieel erfgoed. Hoe overleven ?
CORONA ...en industrieel erfgoed.
Hoe overleven ?
De COVID-19 crisis zal een gevoelig effect hebben op cultuur en erfgoed, daar is iedereen van overtuigd.
In deze tekst proberen we een overzicht te geven van de situatie voor erfgoed, op de eerste plaats voor industrieel en technisch erfgoed. Want binnen de erfgoedsector is dat laatste, ondanks reeds 50 jaar militantisme, nog steeds een zwak broertje dat in de meeste landen leeft en overleeft dank zij gemotiveerde vrijwilligers.
Wat betekent COVID-19 voor al degenen, mannen en vrouwen, die zich in Europa inzetten om industrieel erfgoed te behouden, te restaureren, open te stellen voor het publiek ? Ze doen dit vaak met een minimum aan middelen.
In deze tekst proberen we een overzicht te geven van hoe het er in Europa aan toe gaat, en een aantal ideeën te lanceren.
De tekst zal in de loop van volgende weken regelmatig bijgewerkt worden, en Uw ideeën en bemerkingen zijn welkom
De Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie vzw stelt als eerste dit probleem en formuleerde als eerste een standpunt op 11 april.
Uiteraard zijn veel van onze bevindingen ook geldig voor andere kleinere erfgoedorganisaties en vrijwilligers, in alle Gewesten en Gemeenschappen. Wij roepen hen en iedereen dan ook op om samen te vechten voor het overleven van kleinschalige erfgoedinitiatieven
In een perscommuniqué (9 april) stelde UNESCO :
“De sluiting van erfgoedsites, musea, theaters en bioscopen en andere culturele instellingen brengt de financiering van kunstenaars en creatieve industrieën in gevaar, evenals het behoud van historische plaatsen en het voortbestaan van lokale gemeenschappen en culturele professionals. COVID-19 heeft veel immateriële culturele erfgoedpraktijken, inclusief rituelen en ceremonies, in de ijskast gezet, wat overal gevolgen heeft voor de gemeenschappen. Het heeft ook veel banen gekost en over de hele wereld zijn kunstenaars, waarvan de meesten afhankelijk zijn van nevenactiviteiten om het inkomen uit hun kunst aan te vullen, nu niet meer in staat om de eindjes aan elkaar te knopen”
In alle teksten die we vandaag zien binnen komen gaat de aandacht vooral naar cultuurprofessionals, kunstenaars, muzikanten, ... die plots zonder inkomen komen te zitten.
Slechts in de marge wordt gewezen op het gevaar dat dreigt voor erfgoed en voor degenen die zich over behoud en ontsluiting daarvan bekommeren.
Op 8 april hielden alle Europese ministers van cultuur op initiatief van Kroatisch presidentschap van de EU een videoconferentie over de weerslag van COVID-19 op de culturele en creatieve sectoren. Ook enkele EU-commissarissen namen er aan deel. Opvallend, tijdens de persconferentie achteraf, kwam het cultureel erfgoed slechts oppervlakkig aan bod, de rol van burgers en getroffen verenigingen niet. De teneur ging vooral in de richting van het veiligstellen van jobs van culturele professionals, onafhankelijke kunstenaars, free-lancers, en in de sector actieve KMO’s die - zo werd gesteld - 95% van de sector vertegenwoordigen. Er werden een hele reeks maatregelen voorgesteld, o.m. het uitdelen van 5.000.000 euro aan vouchers voor bioscoopbezoek.
In Frankrijk kwam er intussen al protest van de erfgoedsector tegen de discriminatie, en verwoordden een aantal grote organisaties hun ongerustheid in een open brief aan de Minister van Cultuur. Naast een vraag om meer aandacht voor erfgoed, vroegen ze hem ook om met de Minister van Economische Zaken af te stemmen, en samen maatregelen te treffen die aangepast zijn aan de diversiteit van de erfgoedsector en die de toekomst van deze moeten veilig stellen.
Het erfgoed heeft er nog geen oplossing gevonden, maar op 8 april richtte de Franse Minister van Cultuur zich tot de culturele verenigingen en vrijwilligers. «Demain ne se construira pas sans la culture, sans ses institutions, sans les artistes mais certainement pas non plus sans vous, les bénévoles des associations culturelles qui œuvrez dans chaque ville et village de France. Pour tout ce que vous faites : merci.»
Het bedreigde erfgoed
Vroegere crisissen toonden aan wat de gevolgen op korte en lange termijn kunnen zijn.
De Gekke Koeien Ziekte, in het begin van de jaren 1990, leidde tot de sluiting van een hele reeks 'onafhankelijke' musea op het Britse platteland, door het wegvallen van bezoekers en inkomsten. De 'independent museums' zijn de musea die niet van de overheid afhangen, hun eigen inkomsten genereren, en veelal berusten op de inzet van vrijwilligers.
Ook vandaag wordt een zelfde effect verwacht, door het Coronavirus. Het is duidelijk dat kleine musea en organisaties, die berusten op het werk van vrijwilligers en die door zelf-gegenereerde inkomsten moeten overleven, het ergst getroffen zullen worden. Op dit ogenblik (Paasvakantie en start van het seizoen) zijn alle inkomsten uit tickets, geleide bezoeken, verkoop van souvenirs in de shop, drankjes en hapjes in de eigen herberg,... al weggevallen. Vermoedelijk zal de omzet wegvallen of laag blijven tot na de zomermaanden. In sommige organisaties verwacht men een minderinkomst van 75% over 2020.
Ze hebben hun bestellingen gedaan in het vooruitzicht daar een centje op te verdienen.
Ze moeten hun belastingen (bijvoorbeeld de onroerende voorheffing op hun sites), verzekeringen en vaste kosten blijven betalen. De meeste uitgaven blijven, de inkomsten stuiken in mekaar.
Wordt dit een ramp voor de sites en kleine musea die door vrijwilligers gered, beheerd, uitgebaat worden ?
Binnen de erfgoedsector zelf lijkt intussen vooral de aandacht te gaan naar het traditionele erfgoed. Het erfgoed dat nog in de marge staat, en dat op de eerste plaats door vrijwilligers behouden en ontsloten wordt, lijkt voorlopig uit de boot te vallen.
Het zijn precies de vrijwilligersinitiatieven die de weerslag van COVID-19 zwaarder voelen dan de grote gesubsidieerde en de overheidsinstellingen, waarvan de budgetten en het personeelsbestand wel kunnen/zullen ingekrompen worden. Verdwijnen zullen die laatste echter niet snel. Zij genieten ook een reeks voordelen die de vrijwilligers niet hebben. Op overheidsgebouwen is bijvoorbeeld geen onroerende voorheffing verschuldigd. Voor muzikanten en beeldende kunstenaars worden nu al 'oplossingen' voorgesteld. Voor de inzet van vrijwilligers hebben we nog geen stem gehoord.
En toch zijn zij 'het zout in de erfgoedpap'.
Als het initiatief waar zij al jaren achter staan aan het einde van dit jaar de boeken moet neerleggen, zullen zij gefrustreerd achterblijven. De handdoek in de ring gooien en afscheid nemen. Het verliezen van één vrijwilliger heeft een cumulatief effect. Velen die hen achter de schermen steunen, hun kennissenkring, dreigen dan ook af te haken.
Vanuit de sector industrieel erfgoed bereikten VVIA reeds tal van alarmsignalen. Wie zal deze crisis overleven ? En hoe ?
Hoe kan de sector er op in spelen, reageren om te overleven ?...
Wie kan wat doen om de pijn te verzachten, en waar staan we in Vlaanderen ?
Op de websites van de voornaamste erfgoedorganisaties en expertisecentra is er alvast weinig te vinden over hoe vrijwilligersorganisaties in de erfgoedsector kunnen overleven en de crisis te boven komen.
- Op de website van Faro, het Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed, lezen we over het sluiten van erfgoedinstellingen en hoe ervoor te zorgen dat de erfgoedcollectie ook in coronatijden veilig blijft, aan de hand van Australische suggesties
- Op de website van het Departement Cultuur, Jeugd en Media van de Vlaamse Gemeenschap vind je dat “de ingrijpende maatregelen tegen de verspreiding van het coronavirus hebben ook gevolgen voor de cultuur-, jeugd- en mediasector” en een verwijzing naar hun (overigens goede) webpagina Informatie Covid-19 die antwoorden geeft op veelgestelde vragen en nuttige links. Je leest er ook wat deze uitzonderlijke situatie betekent voor het indienen van je subsidiedossier of je verslaggeving.
- Het Agentschap Onroerend Erfgoed laat weten dat zijn dienstverlening aangepast werd door de Corona-crisis, en dat alle mogelijke termijnen in de sector onroerend erfgoed, omwille van rechtszekerheid, verlengd worden, o.m. deze in beschermingsprocedures, beroepsprocedures en premieaanvragen, en de geldigheidsduur van reeds verkregen toelatingen. De termijn van lopende openbare onderzoeken wordt tijdelijk geschorst.
- Op de website van Herita, vonden geen enkele verwijzing naar de problemen van COVID-19, hoe optreden en hoe oplossingen vinden
- en op de website van ETWIE, Experisecentrum voor Industrieel, Technisch en Wetenschappelijk Erfgoed, staat enkel dat hun 8e-ontmoetingsdag, die gepland stond op zaterdag 9 mei, verschoven wordt naar een latere datum.
We missen duidelijk een beleid, niet alleen ten opzichte van erfgoed, maar vooral ten opzichte van de inzet van verenigingen en vrijwilligers
Wie/wat moet in het plaatje passen ?
1) De overheid
De overheid kan een handje toesteken, bijvoorbeeld door de onroerende voorheffing op erfgoedpanden en -sites af te schaffen. Door andere fiscale maatregelen,bijvoorbeeld door de toegang tot fiscaal-aftrekbare giften vergemakkelijken door bepaalde beperkende voorwaarden op te schorten, en noem maar op...
In Nederland werd de sector Monumentenzorg alvast op de lijst noodmaatregelen corona gezet. Via de beleidsregel ‘Tegemoetkoming Ondernemers Getroffen Sectoren COVID-19(TOGS)’ kunnen ze een eenmalige tegemoetkoming van € 4.000 ontvangen. Sinds woensdagavond 8 april is deze tegemoetkoming ook bereikbaar voor grote en kleine stichtingen en organisaties die monumenten beheren, en die bij de Kamer van Koophandel geregistreerd staan onder de SBI-code 91.03 (monumentenzorg).
Ook in Vlaanderen zijn er premies beschikbaar.
Zo kan de cultuursector gebruik maken van de hinderpremie van 4.000 euro, wanneer een vzw geen inkomsten meer heeft. Als het gaat om een omzetverlies kan ook een compensatiepremie van 3.000 euro worden aangevraagd. Subsidies die al toegekend waren, moeten niet terugbetaald worden wanneer de projecten afgelast zijn door de coronacrisis.
Maar... enkel gesubsidieerde organisaties komen in aanmerking voor het noodfonds. De groten, de kleintjes met hun enthousiaste vrijwilligers blijven in de kou. Dat zijn we al lang gewoon in Vlaanderen...
2. Noodfondsen
In Groot-Brittannië werd in samenwerking met de Nationale Loterij,via zijn 'Heritage Lottery Fund', alvast een belangrijk ondersteuningsproject gelanceerd, het Heritage Emergency Fund. Het Heritage Lottery Fund is één van de sterkmakers van de erfgoedsector aan de overzijde van het Kanaal, en tal van industriele erfgoedprojecten konden er in het verleden beroep op doen.
Het nu gelanceerde Heritage Emergency Fund omvat meer advies en steun, initiatieven voor de langere termijn op het gebied van vaardigheden en capaciteitsopbouw, en een noodfonds voor het erfgoed ter waarde van 50 miljoen pond. Daarnaast wordt gewerkt aan steuninitiatieven voor de langere termijn.
Het Erfgoed Noodfonds accepteert aanvragen voor financiering van £3,000 tot £50,000. “We want to safeguard heritage sites and organisations we have previously invested in to ensure they are not lost to the public”
Aanvragen kunnen gebeuren door organisaties die aan drie criteria samen voldoen, nl.
• een organisatie zonder winstoogmerk zijn
• die ooit een subsidie ontvingen van de National Lottery Fund
• en eigenaar, beheerder of vertegenwoordiger van een erfgoedsite of -project zijn, of in staat zijn om aan te tonen dat men een participatieve erfgoedactiviteit organiseert
Dit zijn vrij strikte cumulatieve voorwaarden, maar er wordt ook gesteld dat, wanneer men niet aan deze criteria voldoet, men nog steeds in aanmerking kan komen voor andere steun bij de ontwikkeling van onze strategische ondersteuning op langere termijn of andere initiatieven.
Het noodfonds richt zich specifiek tot de non profit sector. Openbare diensten en lokale overheden, particuliere eigenaren van erfgoed, en organisaties die voornamelijk door de staat of door gedecentraliseerde overheden gefinancierd worden, komen niet in aanmerking.
We moeten niet proberen het warm water opnieuw uit te vinden. Laten we even kijken wat er in andere landen al gebeurt, en daar de beste voorbeelden uit nemen en vertalen naar de eigen praktijk, cultuur en juridische mogelijkheden in onze regio.
In tal van lenden en voor verschillende sectoren worden reeds noodfondsen opgericht. Met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk, vallen de kleine vrijwilligersorganisaties die het zo nodig hebben, uit de boot.
Is het mogelijk om een solidariteitsfonds specifiek voor hen te lanceren ?
VVIA zet zich op de eerste plaats in voor de rol van vrijwilligers en verenigingen bij behoud en ontsluiting van industrieel erfgoed. We stellen de vraag en de problematiek.
Wie ideeën heeft kan ons contacteren - vanuit VVIA willen we ons 200% achter zo’n initiatief zetten.
3. En de burger ? Jij en ik ? De organisaties zelf ?
In crisissen moet men creatief denken, buiten het traditionele en vaste kader. Omdat zekerheden binnen dat vaste kader wegvallen, moet men het aandurven om een stapje daarbuiten te zetten, om dat vaste kader in vraag te stellen en naar alternatieven uit te kijken. Als je bekijkt welk gat COVID-19 nu reeds in de begrotingen slaat, en waar in de creatieve en cultuursector de prioriteiten gelegd worden, dan zal bedelen en (blijven) hopen niet volstaan.
De organisaties die de uitdaging aangaan hebben de meeste kansen om doorheen het woelige water te spartelen.
In Groot-Brittannië zijn er musea die nu al tickets verkopen "geldig en te gebruiken in de loop van volgend jaar" - in de stille hoop dat ze niet gebruikt worden.
Maar ook door burgers kan een solidariteit getoond worden.
Burgers kunnen meewerken of zich inzetten voor crowdfunding "ter overleving".
Burgers kunnen steun- en lidkaarten kopen van de organisaties.
Burgers kunnen zich engageren om na de Corona-crisis de legioenen van de erfgoedorganisaties te versterken. Samen op de bres staan. Een hand(je) toesteken om het schip drijvende te houden.
Met andere woorden : steun de vrijwilligersinitiatieven die zich inzetten voor het industrieelerfgoed.
Wie ideeën heeft kan ons contacteren
Voorlopige tekst afgesloten: vrijdag 10 april, 23:30
bijgewerkt : maandag 13 april, 15:00
redactie: Adriaan Linters, voorzitter VVIA